تفاوت طنز، لطیفه و اهانت به دیگران
دکتر حمیدرضا اشراقی؛ پژوهشگر و فعال اجتماعی:
طنز و لطیفه مصداقی از داستان کوچکی است که با هدف خنداندن مخاطب از سه قسمت مقدمه، روایت و بخش مفهومی مطلب که حالت شوکآوری به مخاطب میدهد و سبب خندیدن او میشود تشکیل شده است. در واقع طنز با مفهوم امروزه ما و لطیفه با مفهوم تاریخی خود در ادبیات ایران، در قالب یک ژانر ادبی قابل بحث و بررسی است. در تاریخ صدر اسلام رفتارها و کنشگریهای پیامبر(ص) در مزاح با اصحاب شان نشان میدهد، حتی موضوع لطیفه با هدف خنداندن مخاطب در رفتار عالمان و بزرگان دینی ما نیز وجود دارد.
آنچنان که در برخـی فیلمهایی که از مقام معظم رهبری پخش میشود، ایشـان نیز در برخی جلسات موضوعاتـی را به مـزاح مطرح میکنند و سبب خنداندن مخـاطبـان میشوند.تأثیر طنـز بر سلامت روان طبق تحقیقـات علمی افـرادی که خندان هستنـد، از افرادی که کمتـر می خندند به مراتب سالمتر هستند. لطیفه با هدف خنداندن افراد سبب افزایش ضریب ایمنی و سلامت مخاطب میشود، چراکه خندیدن عوامل استرسزا را از بین میبرد و از افسردگی جلوگیری میکند.
در شرایطی که فضای حاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و غیره در جوامع ایجاد میشود، افرادی هستند که از زبان طنز برای بیان گفتار و اندیشههای خود استفاده میکنند. در برخی ادوار تاریخی ما نیز مانند دوره مشروطیت افرادی مانند ملک الشعرای بهار یا دهخدا برای نقد فضای جامعه از زبان طنز استفاده کرده اند.
تفاوت بین طنز، لطیفه و اهانت به دیگران
مفاهیم به کار رفته در قالب طنز باید از ظرافت و نکته سنجیهای عمیقی برخوردار باشد، آن چنان که در تاریخچه طنز ادبیات فارسی، افراد پیش از بیان طنز یا لطیفه از جمله «ظریفی می گفت» استفاده میکرده اند. این جمله کوتاه بیانگر این است که طنز و لطیفه باید از ظرافت و نکته سنجی و چارچوب خاصی برخوردار باشد تا در عین انتقال مفهوم خود، در قالب رعایت حقوق و احترام افراد نیز قرار گیرد. در سالهای اخیر مفهوم عمیق لطیفه به لفظ «جوک» در بین مردم تعبیر میشود. در واقع باید یادآور شد لطیفه قدیم و یا حتی جوک جدید هم بار محتوایی و معنایی خاص خود را دارد که در چارچوب تقید به فرهنگ افراد، احترام و عزت نفس افراد باید مطرح شود و در صورت رعایت نکردن چارچوب ها، تاریخچه ارزشمندی که از لطیفه، طنز و جوک در تاریخ ادبیات ما وجود دارد با چالش های مفهومی و ساختاری مواجه می شود.
طنز و لطیفه در جوامع مختلف
در جوامع مختلف نیز چارچوبی برای رعایت آداب معاشرت و حرمت افراد در بیان طنز وجود دارد که برای بیان موضوعات مورد تأکید و نیاز جامعه مطرح میشود و یقیناً با رعایت حد و مرزها، برای مخاطبان هر جامعه ای دلچسب تر و تأثیرگذارتر خواهد بود. طنز یا جوک به گونهای از بستر ارتباطی افراد با هم استفاده میکند و بیشتر از گفتمان چهره به چهره افراد شکل میگیرد. در واقع شاید نتوان چارچوبی برای فیلم ها تعیین کرد اما فردی قرار است مزاح، لطیفـه یا جوک را تعریـف کرده یا در قالب اثری مکتوب ارائه کند میتواند در ابتدا از جمله «ظریفی می گفت» استفاده کند تا حرمت افراد در آن چارچوب رعایت شود. پرداختـن به فضای طنـز، لطیفه و جوک در حوزههای مختلـف ادبی، فرهنگی، اجتماعی و حتی دینی کارکردهای بسیار مثبتی دارد.
اما اگر نتوانیم این فضایی که تاریخچه خوبی در کشور ما دارد و یک بستر ارزشمند انتقال مفاهیم هست را حفظ کنیم ممکن است مانند دیگر آثار تولیدی در عرصه محتوا و فرهنگ دستخوش ناملایماتی شود که تاریخچه ارزشمندمان را کمرنگ کند. در سالهای نه چنـدان دور تجربه خوبی در این عـرصه داشتیم که به صورت کاریکاتور، مکتوب، نقاشی و غیره به انتقال مفاهیم به نسلهای مختلف پرداخته شد. بنابراین بسیار خوب است که در حوزه های ادبی و هنری، دست اندرکاران امر بستر مناسب تری برای بیان اندیشه های مختلف ایجاد کنند چراکه طنز در قالب اثر هنری و ادبی و غیره یکی از ابزارهای بسیار اثرگذار در انتقال مفاهیم است.
هنگامی که کنشگری ها در بستری شفاف اتفاق می افتد دست اندرکاران و مسئولان جامعه با مفهوم و متن واقعی امور جامعه ارتباط میگیرند و نیز عموم جامعه میتوانند در این بستر، آنچه دغدغه شان است در اختیار مدیران، کارگزاران و برنامه ریزان قرار دهند. بـدون شک نزدیک شـدن ذهـن عموم جامعه به ذهن مسئـولان کشور میتواند یک برنامه واقع بینانه تر، عملیاتیتر و خاص عموم جامعه را رقم بزنـد تا زودتر، در زمـانی کوتاهتـر و با عمق بیشتـر، همـراهی مردم بـا برنامه ریزان کشور را شاهد باشیم.
