تکنولوژی اطلاعات و اقـتصاد مجـازی

دکتر سید مهدی حسینی دکتری علوم سیاسی از دانشگاه تهران:

در دوره طـلایـی کسـب اطـلاع، و شـتـاب حیرت انگیـز نوآوری‌های فناورانـه، برخی از کلمات و واژگان برای زندگی روزمره انسانِ نو “حق حیات” یافته اند. تکنولـوژی و اقتصاد مجـازی از آن جمله اند. اکنـون فنـاوری فـراپیشرفتـه ارتبـاطات و اطلاعـات، تبـدیـل بـه درب ورود بـه انـواع اندیشه‌ ها شده و بر فرایند سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و تمام جنبه های زندگی روزمره، تأثیر معنادار می‌گذارد. این فنـاوری، پـرسش‌هـایی نـو نسبت بـه تکنولوژی نیز طـرح کرده و ماهیت و چهـره ژانوسی آن را به چالش می‌طلبد. دراساطیر یونان، ژانوس Janus رب النوع درگاه و نگهبان دروازه‌ها بود و مفهوم تبادل کالا و رفت و آمد را می رساند.

از آنجا که تکنولوژی نیز به لحاظ ماهیتـی، چیزهایی می‌دهد و چیـزهایی می‌گیرد، این استعـاره را برای ارزیابـی عملکرد آن بـه کار بـرده اند. نکته مهم این است که بدلیل چهرۀ ژانوسی تکنولوژی، نقش و کاربرد تکنیک، برای داد و ستد اقتصادی، همواره برای هردو سو یکسان نیست. فرهنگستـان زبان و ادب فـارسی برای واژه تکنولوژی، کلمه ” فناوری” را پیشنهاد کرده است: یعنی مجموعه فراینـد و دانش، برای توسعـه تـوانایی و اینکـه انسـان چگونـه طبیعـت را بـرای متناسب ساختن با اهـداف خود تغییـر می دهد. ِ

اما خود واژه تکنولوژی به اعتبارِ تبارشناسی آن بهتر می‌تواند منظور را برساند. بنابرخوانش یونان باستانی تکنولوژی نگرش و ” دید” و فراتر از ابزار است. « حتی اگر ابزار هم باشد وسیله صِرف و امری خنثی نیست.» چراکه : اولاً: زمینه ساز برداشتن گام بزرگ برای حرکت در مسیر کسب آگاهی را فراهم کرد. ثانیاً: بر حیاتِ خلوتِ تکیه زدگان بر صندلی قـدرت، پرتو افکنـد وتوان پرسشگـری را بالا بـرد. هر چند درمنطق درونیِ داد و ستد اقتصـادی، ملاحظه اخلاق، عاطفه، احسـاس و ترس، محلی از اِعراب ندارد. اما نفوذ پرقدرت تکنولوژی در عرصه اقتصاد مجازی، هراس آور شده است.

این اندیشه مدرن، که فـرد مطابق با قوانین اقتصاد مجازی فعالیت‌های زندگی روزمره را تنظیم کند، امری جدید است. ایضاً؛ سخن گفتن از قوانین و قواعد اقتصاد مجـازی و شنـاختن و ریسک پذیری و کـار براساس آن! چنین اندیشه آشنا برای نوجونان و جوانان، هرگز حتـی در تخیلات والدینشان نیـز یافت نمی شود. امروزه نـوآوری در فنـاوری‌های دیجیتال دنیـا را بـه سوی دومیـن عصـر ماشینـی هـدایت می کند. مفاهیمی چون جماعت همه جا حاضر و برخط، چنـد تیکه شدنِ زندگـی اجتماعی پیشیـن و نفـوذگریز ناپـذیـر فـرهنـگ سایبـری و … از ویژگی های دومین عصر ماشینی‌اند.

آنچـه که در رابطـه با اقتصـاد مجـازی در ایـن نوشتار مورد نظر می‌باشد عبارت از این است که اساساً: در هم آمیختگی بی سابقه ” اقتصاد، فرهنگ،کالا و نمـاد ” در اقتصـاد سیاسـیِ امـروزیـن؛ فهـم و درک این امور را بیش از پیش ضروری ساخته است. به قول «مارتین هایدگر»: “علـم جدید ماهیتـا فرزند تکنولوژی است.” کمیت و کیفیت اطلاعات قابل دسترسی از رهگـذر رشد و نـمو این فـرزند، عمیق‌تـرین تحـولات فرهنگـی را به شیـوه‌ای انقـلابـی و بی سابقه برهمگان تحمیل کرد و با: – تغییر خصلت معنای کار یدی – رویکرد به تراشه و محصولات مینیاتوری – چرخش از تأکید برنیروی عضلانی به تقویت قدرت ذهن و تمرکـز بردانش نظـری و ضابطه‌مند، موجب گسترش طبقه علمی و حرفه ای و شتابِ توسعه دانش الکترونیک شد.

علم جدید، برداشت انسانِ نو، از دو مقوله مهم فهـم یـعنـی زمـان و مکـان را نیـز متـحـول سـاخت. تحلیل‌های متعـارف، در مورد کالاهای مـادی و منطـق درونی بهره وری از آنهـا، را باز خوانی و باز اندیشی نمود. همواره جوهره دانش دارای دوجنبه بوده است، از همین روست که اساساً مدرنیته را به اسطوره رومی و دو چهره تشبیه کرده اند.

روی روشـن مدرنیتـه بـه سـوی بالندگی و پویایـی است و روی تیـره آن، درکار آفرینـش وقایعی است که به گفت نیاید! امـروز رسـانه‌هـای اجتمـاعی و ارتباطات دیجیتال، نسل جدیـد را در “دهلیـزِ نجواهـای تـازه و بـه نـو شونـده” گیر انداخته اند. از آنـجا کـه بـنا بـر ماهیت، تکنولـوژی” دیـد و نگـرش” اسـت. با تـوجه بـه ” دیـد بودگیِ تکنـولوژی” علی الخصوص در اقتصادِ مجازی: اولاً: متـولیان امـور بـایـد ابتـکار عمـل را دردسـت داشتـه باشند.

ثـانیـاً: زیـرساخت هـایی متـنـاسب بـا مقتـضیـات زمـان فراهـم کننـد. درغیراین‌صورت، جامعـه و فـرهنگ (جهان اجتماعی) دچـار دوگانگی در بسیاری از نگرش‌ها خواهد شد. با نفوذ وگسترش گریزناپذیر رسانه‌های الکترونیکی و از دست رفتن معنای فاصله مکانی و مرزجغرافیایی و پدیداری حوزهعمومی مشترک، برای نخستین بار معیار سنجه نیک و بد بدست خود مردم افتاده است.

پیـش از این، نه نگاه اغیار به “حیاتِ خلوت نشستگانِ بـر کرسـی خـود پسنـدیِ کهـن” می افتـاد و نه به تعبیر«نیچـه» “ریا کاری اخلاقی فرماندهان” بـه سهولت در معـرض قضاوت همگان قرار می‌گرفت. به هرحال باید فهمید که چه رویدادی در سراسر دنیا در حال وقوع است.

جمع بندی:

” جـوامعی که در حال گذار از”سنت به مدرنیته” هستند در دوره طلایی کسب اطلاع! در یک چرخه و دور هولناک پرتاب می‌شوند. در این وضعیت « نه امکان چشم پوشی از مزایای تکنولوژی را دارند» و نه اساساً قادر به مهار نتایج گریز ناپذیر و تحول آفرین آن هستند. برخی از اقتضائات این وضعیت، را «سجاد ستاری» (عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران) در مقاله‌ای با عنوان «تکنـولوژی و معمای باز تولیـد» با عبارت “پارادوکس کار تاریخی تکنولوژی” به مثابه ماهیت فراگذرنده و نامتناهی آن، صورتبندی کرده است.