نمونـه مدل مشـارکت تشکل‌های مردم نهـاد درحوزه محیط زیست(قسمت اول)
دکتر سید قوام الدین بزرگیان کارشناس سازمان حفاظت محیــط زیست:
سازمان های مردم نهاد (سمن)، به سازمانهایی داوطلبانه، غیردولتی، غیرانتفاعی، عام المنفعه و خیرخواهانه اطلاق می شود که مطابق اساسنامه مشخص در حوزه های خاص از جمله کارآفرینی، حقوق بشر،سلامت، زنان، کودکان، محیط زیست ، میراث فرهنگی ، منابع طبیعی و… به فعالیت مشغولند و ویژگی مهم آنها غیرسیاسی بودنشان است.
سمن های زیست محیطی یکی از انواع رایج سازمان های مردم نهاد هستند که در چند دهه گذشته نقش مؤثری در اشاعه فرهنگ حفاظت از محیط زیست بازی کرده‌اند. این سازمان های مردم نهاد عمدتاً بدون دریافت حمایت دولتی، تلاش می‌کنند تا اقدامات بشر دوستانه‌ای را در حوزه محیط زیست انجام دهند. برابر بند 8 اصل سوم قانون اساسی مشـارکت عـامـه مـردم در تعییـن سرنوشت سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی خویش و اصل هشتم قانون اساسی که بیان می دارد در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند. همچنین اصل 50 قانون اساسی که اعلام می دارد، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد.
مشارکت تشکل‌های مردم نهاد بویژه در حوزه محیط زیست برابر اصول مذکور نمود پیدا می کند. مطابق ماده 29آیین نامه تشکل‌های مردم نهاد، سمن های زیست محیطی پس از دریافت پروانه فعالیت و ثبت آن، از حقوق زیر برخوردار می‌شوند: الف- مشاوره، اظهارنظـر و ارائـه پیشنهاد راهکارها به دستگاه‌های اجرایی.
ب- دیـدهبانـی و نظارت بـر عملکـرد سایـر بخش‌های جامعه.
پ- ارائه خدمات اجتماعی.
ت- مشارکت در اجرای برنامهها و پروژه های دستگـاههای اجـرایـی، بخـش خصوصـی و سازمانهای بین المللی.
ث- عقـد تفاهـم‌نامه و قرارداد همکاری با اشخـاص حقیقـی و حقوقـی اعم از دولتی و غیردولتی داخل و خارج.
ج- برگزاری اجتماعات و راهپیمایی ها.
چ- ارائه خدمات آموزشی و انتشار نشریه و ایجاد پایگاه اینترنتی و استفاده از سایر ابزارهای اطلاع رسانی و محصولات فرهنگی، آموزشی و پژوهشی.
ح- دادخواهی در مراجع قضایی، مطابق قانون آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین مربوط.
سمـن های زیست محیطـی از جـهت نـوع عملکرد، رفتار، وابستگی و توانمندی عمدتاً در چند گروه زیر تقسیم می شوند:
-1 سمن‌های احساسی زیست محیطی :
عمده سمن های تشکیل شده در حوزه محیط زیست از نوع احساسی بوده که مؤسسین و اعضای آن با شناخت و علاقه ای که از محیط زیست دارند در صدد حمایت از آن بر آمده و تنها در یک شاخه از محیط زیست نظیر حـمـایت از گونـه ای از حیـات وحـش و یـا منطقه‌ای طبیعـی، پسمـاند، آلـودگی هـوا، آموزش و … فعالیت می نمایند.
از نگاه این گروه از سمن‌ها، حفظ محیط زیست بر سایر فعالیت های انسانی از جمله اقتصاد، فرهنگ ، سیاست و… ارجعیت دارد و دائماً در پیگیری موضوعات زیست محیطی، هیجانی عمل می نمایند. با توجه به روند فعالیت سمن، عموماً با مجریان و متـولیـان امـر محیـط زیسـت در چـالـش می‌باشند.
این گروه اکثراً برخی حوزه های غیر مرتبط با محیط زیست نظیر حمایت از حیوانات خانگی، ورزشی، بهداشتی و… را با عنوان حمایت از محیط زیست بزرگ نمایی می کنند و در ارائه استدلال علمی و یا قانونی در امور محیط زیست دارا ضعف می باشند. سمن های این گروه فاقد منابع مالی مناسب بوده و از حمایت مالی دولتی بی بهره هستند. در دوره ای کوتاه مدت ظهور و به سرعت منحل می شوند.
-2 سمن های دولتی زیست محیطی :
عمومـاً به سمـن‌هایی گفتـه می‌شوند که مؤسسین و اعضای آنهـا اهدافـی فراتر از مسائل محیط زیست را دنبال کرده و عمدتاً به دنبال اهداف سیاسی، اقتصادی و یا اشتغال و درآمدزایی برای خود می باشند و از محیط زیست بعنوان یک ابزار برای رسیدن به اهداف خود استفاده می نمایند.
هرچند اعضای آنها تحصیلات عالی و مرتبط با محیط زیست دارند ولی هیچ اقدام اجرایی بر اساس شرح وظایف سمن ها نداشته و از هرگونه انتقاد یا پیشنهاد که باب میل مدیران دولتی نباشد پرهیز می‌کنند. این گـروه وابستگی زیادی به عوامل دولتی داشته و بشدت مورد حمایت مدیران دولتی نیز می باشند.
در تمـام جلسات مناسبتی و تصمیـم گیری دولتی بعنوان نمایندگان سمن ها حضور داشته و فاقد ابتدایی ترین سواد اجرایی در ارائه طرح یا پیشنهاد زیست محیطی هستند. بـه پـاس خـدمات همراهـی بـا دستگـاه دولتی، از کمک های مالی بلاعوض و یا مزایای اجرای پروژه‌های حوزه مشارکت‌های مردمی دستگاه‌های دولتی برخوردار بوده و دائماً وام دار دولت می باشند.
این گروه، سمن‌های هم تراز و همفکر را در قالب شبکه مدیریت نموده و مدیران و کارشناسان دولتی مرتبط با محیط زیست را در حذف یا ضعیف کردن سایر سمن های ناهمسو، به خدمت گرفته اند. در شناخت این سمن ها، میزان بهره مندی آنان از منابع مالی و حمایت دولتی کفایت می نماید.
-3 سمن‌های واقعی (منطقی) محیط زیست:
معدود سمن های محیط زیستی در کشور در این گروه قرار دارند. اعضای این گروه ضمن استقلال مالی از جهت علمی و اجـرایی بر موضـوعات محیط زیست تسلط کامل داشته و عموماً در بیان مسئله، در چارچوب منطقی اقدام کرده و پیشنهاد و انتقاد آنان نیز بر پایه قانون و دانش و واقعیت جامعه استوار است.
این گروه صاحب ایـده و تفکر کارآمد در حوزه مدیـریت و بهبـود محیط زیست کشور بوده و تلاش دارند بدون چشم داشت، به مدیران متولی در بهبود محیط زیست کمک نمایند. امـا ضعف علمی و اجرایی اکثر مدیران دولتی مرتبط با محیط زیست، نظارت، پیشنهاد و انتقاد سازنده این گروه را برنتافته و هرچند در ظاهر همراه، ولی در باطن، در دشمنی و تخریب این گروه هستند. این سمن ها، بهترین مشاورین زیست محیطی و پـژوهـشگـران را بـه عـضـویـت گـرفـتـه و نظـرات آنـان از مقبـولیـت عمـومـی جـامعـه برخوردار است.
این دسته از سمن های محیط زیست، هرچند برخی فعالیت های آموزشی، تنویر افکار عمومی، پـژوهشـی و منـاسبتـی را کـم و بیـش انجام می‌دهنـد ولـی عمـده تـلاش آنـان، تغییـر نگاه مدیریت زیست محیطی سنتی، حفاظت مشارکتی، تعالی سازمان متولی محیط زیست، تعالـی کارکنان و فعـالان محیط زیست، کلان نگری بجای خرد نگری در برنامه ریزی مدیریت و نظارت زیست محیطی را در برمی گیرد.
علاقه مندی به دیده شدن با اقدامات شاخص و اظهار نظرهای خاص و تلاش برای کسب مقبولیت عمومی و همراه نمودن دستگاه‌های دولتی با اهداف اجرایی خود از نمونه شاخص های این گروه می باشد. همکاری مشارکتی در بین اعضای این سمن ها زیاد بوده ولی در رأس آنان یک تا چند نفر اشخاص شاخص رهبری سمن را بر عهده دارند. برخی از سمن های واقعی، بدور از کلان نگری زیست محیطـی، به شکل حرفـه ای در حمایت و حفاظت از گونه های تنوع زیستی در مقیاس کوچک فعالیت دارند.
