عربستان صعودی و تعاملات آن با ایران

احمد مولائی، مدیرعامل هلدینگ سما و کارشناس تجارت بین الملل:

عَرَبِستانِ سَعودی کشوری در شبه جزیره عربستان در غرب آسیا است. این کشور دارای مساحتی در حدود ۲٬۱۵۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع است که آن را به پنجمین کشور بزرگ در آسیا، دومین کشور بزرگ در جهان غرب و بزرگ‌ترین کشور در غرب آسیا تبدیل می‌کند. عربستان از غرب با دریای سرخ هم‌ مرز است. اردن، عراق، و کویت در شمال آن قرار دارند؛ خلیج فارس، قطر و امارات متحده عربی از سوی شرق با عربستان مرز مشترک دارند؛ عمان از جنوب شرقی، و یمن از جنوب با عربستان هم‌مرزند. بحرین کشوری جزیره‌ای در ساحل شرقی این کشور است. خلیج عقبه در شمال غربی، عربستان را از مصر جدا می‌کند. عربستان سعودی تنها کشوری است که دارای خط ساحلی در امتداد دریای سرخ و خلیج فارس است و بیشتر اراضی آن از صحرای خشک، دشت، استپ و کوهستان تشکیل شده‌است. پایتخت آن و بزرگ‌ترین شهرش ریاض است. این کشور میزبان مکه و مدینه، دو مکان مقدس در اسلام است.

عربستان سعودی در قانون اساسی خود را به عنوان یک حکومت اسلامی مستقل عرب معرفی می‌کند، که زبان عربی، زبان رسمی و اسلام تنها دین رسمی در عربستان است و واحد پول این کشور، ریال سعودی است.

اقتصاد عربستان سعودی

• اقتصاد عربستان سعودیموفق و بر پایه نفت خام است. تفاوت اصلی اقتصاد عربستان سعودی با کشورهایی همچون ایران در «ذخایر امنی» است که در اختیار دارد و به راحتی می‌تواند آن‌ها را به پول نقد تبدیل کند. دولت بر فعالیت‌های عمده اقتصادی کنترل دقیق دارد. حدود ۳۵ درصد محصولات عمده داخلی به بخش خصوصی تعلق دارد. نزدیک به ۹ میلیون کارگر مهاجر در عربستان سعودی مشغول به کارند.
• اقتصاد عربستان سعودیدومین اقتصاد بزرگ خاور میانه و هفدهمین اقتصاد دنیا است. این کشور یکی از اعضای بنیانگذار اوپک است و به عنوان یکی از اقتصادهای بزرگ دنیا عضو گروه ۲۰ می‌باشد.
• بر اساس گزارش‌ها عربستان سعودی از حیث ذخایر منابع طبیعی که بیشتر آن نفت و گاز است جایگاه سوم را میان کشورهای دنیا دارد.این کشور از نظر ذخایر اثبات‌شده نفتی در جایگاه دوم و از حیث منابع گازی در جایگاه چهارم میان کشورهای دنیا قرار دارد. عربستان بارها بالاترین رتبه صادرات نفت را در اختیار داشته و از این رو در رسانه‌های غربی به آن یک کشور نفتی (پترو استیت) اطلاق می‌شود.  دیگر بخش‌های مهم اقتصاد عربستان شامل بخش پالایشی و شیمیایی وابسته به صنعت نفت است که بخش اعظم آن به شرکت دولتی آرامکو وابسته است.

تعاملات اقتصادی عربستان با ایران

روابط ایران و عربستان سعودی همواره تحت تأثیر رقابت راهبردی متحول شده است. در یک دهه اخیر رقابت راهبردی دو کشور چنان شدید بود که به قطع روابط رسمی منجر شد و دو کشور مدت زیادی در وضعیت عدم ارتباط قرار داشتند.

اگر روابط کشورها را به چهار مرحله تعامل، تفاهم، همکاری راهبردی و اتحاد تقسیم کنیم، ایران و عربستان سعودی تازه پس از دوره طولانی رقابت حداکثری راهبردی، وارد دوره تعامل شده‌اند. اگر مرحله تعامل به‌صورت موفقیت‌آمیزی اجرایی شود، دو کشور وارد مرحله تفاهم خواهند شد، مرحله‌ای که زمینه‌ساز همکاری‌های راهبردی و باثبات می‌شود.

توجه به این نکته ضرورت دارد که به لحاظ ساختاری و با توجه به تسلط دولت بر اقتصادهای دو کشور، سیاست و به معنای دقیق‌تر ملاحظات ژئوپلیتیک تا آینده‌ای میان‌مدت متغیر تعیین‌کننده در شکل‌دهی به این روابط خواهد بود. بنابراین نقشه راه اقتصادی ضرورتاً باید در راستای نقشه راه سیاسی و تنیده در آن طراحی شود تا همکاری‌های آینده پایدار بماند.

بخش خصوصی ایران نیز به ناگزیر باید الزامات ژئوپلیتیکی را در محاسبات و برنامه‌های خود در تعامل با عربستان سعودی در نظر گیرد. به‌طور تاریخی عربستان سعودی از اهرم‌های  اقتصادی برای پیشبرد اهداف سیاسی یا فشار بر دولت‌ها بسیار استفاده می‌کند.

قطع روابط تجاری با ترکیه و تحریم قطر که بعدها به‌واسطه احیای روابط سیاسی برطرف شد، نمونه‌های اخیر این راهبرد است؛ بنابراین بخش خصوصی ناگزیر است به‌موازات گذار یا عدم گذار دولت‌های دو کشور از مراحل چهارگانه تعامل، تفاهم، همکاری راهبردی و اتحاد، برنامه‌های تعاملات اقتصادی خود را تنظیم کند.

در وضعیت کنونی بخش خصوصی نیازمند برآوردی دقیق و دست‌اول از پتانسیل‌های تجارت و همکاری اقتصادی با عربستان سعودی و همچنین چالش‌هاست. این برآورد اکنون در کشور وجود ندارد و عمدتاً ایده‌های کلی مطرح می‌شود.

در این راستا پیشنهاد می‌شود هیاتی از اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با هدف ارائه برآوردی علمی-عملیاتی به‌صورت روشمند، از پتانسیل‌های تجاری طرفین به عربستان سعودی اعزام شود. دستور کار این هیات باید از دستورکارهای سنتی متفاوت باشد و گزارش آن به‌عنوان نقشه راه توسعه روابط بخش خصوصی با عربستان سعودی تلقی شود.

یکی از راهبردهای جدید اقتصاد عربستان سعودی برای نیل به اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰، تبدیل شدن به هاب لجستیک میان آفریقا، اروپا و آسیا است.

عربستان سعودی می‌تواند مسیر مناسبی برای دسترسی آسان‌تر ایران به آفریقا باشد. از طرف دیگر ایران می‌تواند از طریق کریدور شمال-جنوب مسیر بهینه و مناسب برای دسترسی عربستان سعودی به اقتصادهای آسیای مرکزی و اقتصاد روسیه باشد. بنابراین دو کشور در حوزه لجستیک دارای منافع مشترکی هستند.

در حوزه سرمایه‌گذاری، عربستان سعودی در سال‌های اخیر به بازیگری کلیدی در تأمین مالی و سرمایه‌گذاری در خاورمیانه و شمال آفریقا و فراتر از آن بدل شده است. در میان‌مدت این کشور از توانمندی‌های بسیاری برای سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران نیز برخوردار است. اما در کوتاه‌مدت تمرکز بر جذب سرمایه از این کشور احتمالاً به نتیجه نخواهد رسید.

در حوزه همکاری‌های صنعتی همان‌گونه که اشاره شد، تجهیزات و ماشین‌آلات، منابع انرژی تجدیدپذیر، تولید دارو، لوازم پزشکی، بخش خودرو، صنایع مرتبط با نفت و گاز، فرآوری مواد غذایی، صنعت هوانوردی و صنایع نظامی واجد اولویت هستند. بنابراین همکاری‌های صنعتی ایران و عربستان سعودی می‌تواند بر محوریت این صنایع سامان یابد.

کشاورزی

بیش‌ترین محصولات کشاورزی عربستان گندم، جو، گوجه فرنگی، هندوانه، خرما، لیموترش، تخم مرغ  و شیر هستند. کمبود آب و رشد سریع جمعیت تلاش‌های دولت را برای خودکفایی در زمینه کشاورزی محدود کرده‌است.

گردشگری

عربستان بیشترین تعداد گردشگران ورودی در خاورمیانه را داراست، سالانه 2/18 میلیون نفر به عربستان سفر می‌کنندهمچنین عربستان از بزرگ‌ترین قطب‌های گردشگری دینی است، سالانه 4/2میلیون نفر به دلیل واقع شدن کعبه، مسجدالحرام و مسجدالنبی در این کشور، بسیاری از مسلمانان جهان، به عربستان سفر می‌کنند. عمده‌ترین بازارهای جهانگردی عربستان، اندونزی، نیجریه، هند و پاکستان است.